Αχυρένια Σκυλιά, Σκέψεις για τους ανθρώπους και άλλα ζώα

Ο πικρός λογαριασμός μιας γλυκιάς αυταπάτης

Γράφει ο Δημοσθένης Κούρτοβικ

Ένα από τα λιγότερο γνωστά κεφάλαια στην ιστορία της βρετανικής αποικιοκρατίας, που μας το θυμίζει ο Τζον Γκρέι σ΄ αυτό το βιβλίο του, είναι η μεταχείριση που επιφύλαξαν οι «πολιτισμένοι» λευκοί άποικοι στους Αβορίγινες της Τασμανίας. Τους χρησιμοποιούσαν ως δούλους, τους κακοποιούσαν σεξουαλικά, τους βασάνιζαν, τους ακρωτηρίαζαν, τους κυνηγούσαν σαν θηράματα και σαν παράσιτα, πουλούσαν το δέρμα τους προς όφελος των κρατικών ταμείων. Ξυλοκοπούσαν μέχρι θανάτου τα παιδιά, ευνούχιζαν ή θανάτωναν τους άνδρες και υποχρέωναν τις γυναίκες των δολοφονημένων να περιφέρονται με το κεφάλι των συζύγων τους δεμένο γύρω από τον λαιμό τους. Μέσα σε λιγότερο από έναν αιώνα δεν είχε μείνει ούτε ένας ιθαγενής Τασμανός. Όταν πέθανε ο τελευταίος άνδρας, το 1869, ένα ευυπόληπτο μέλος της Βασιλικής Εταιρείας της Τασμανίας άνοιξε τον τάφο του και έφτιαξε από το δέρμα του νεκρού μια καπνοσακούλα.

΄Οση φρίκη και αν μας προκαλούν τέτοιες θηριωδίες, δεν αποτελούν περιστασιακά έκτροπα στην ιστορία του πολιτισμού, αλλά μάλλον ένα μόνιμο παρακολούθημά του. Όπως ο Μπαλζάκ έλεγε ότι πίσω από κάθε μεγάλη περιουσία κρύβεται ένα έγκλημα, έτσι και ο Γκρέι λέει ότι πίσω από την ειρήνη και την ευημερία των «πολιτισμένων» δυτικών κοινωνιών κρύβονται αδικίες και κακουργήματα εις βάρος άλλων λαών σε άλλα μέρη του κόσμου. Θα πείτε, μόνον ο Γκρέι το λέει αυτό;

Ασφαλώς όχι. Αλλά το ενδιαφέρον είναι ότι, ενώ τέτοιες θέσεις διατυπώνονται κατά κανόνα από αριστερή ή «προοδευτική» σκοπιά, εδώ μιλάει ένας συντηρητικός θεωρητικός. Ο Γκρέι δεν απορρίπτει μόνο τον καπιταλισμό, αλλά ολόκληρη τη νεωτερικότητα, ολόκληρο μάλιστα τον δυτικό πολιτισμό από την επικράτηση του χριστιανισμού και έπειτα.

Πρωτογνώρισα τον Τζον Γκρέι από ένα προηγούμενο βιβλίο του, το Η Αλ Κάιντα και η νεωτερικότητα (στα ελληνικά από τις εκδόσεις Μεταίχμιο). Μου έκανε εντύπωση η συντηρητική κριτική οξυδέρκεια αυτής της μελέτης. Γιατί οι συντηρητικοί στοχαστές, όταν είναι σοβαροί, έχουν τα δικά τους θεωρητικά ατού και συχνά βλέπουν τα πράγματα πιο καθαρά από τους ριζοσπάστες της αντίπερα όχθης. Αυτό οφείλεται κυρίως, όπως νομίζω, στη σκεπτικιστική στάση τους απέναντι στην ανθρώπινη φύση, την οποία η παράδοση του Διαφωτισμού, με όλα τα παρακλάδια και τις μεταπλάσεις της, θεωρεί βασικά ευγενική, απεριόριστα εύπλαστη και με ανεξάντλητες δυνατότητες, όταν δεν την απορρίπτει τελείως ως έννοια. Η σκεπτικιστική και, γιατί όχι, πεσιμιστική ανθρωπολογία της συντηρητικής σκέψης κάνει εμένα, ένα τέκνο του Διαφωτισμού με διαφορετικό πολιτικό προσανατολισμό και, θα έλεγα, διαφορετική ιδιοσυγκρασία να αισθάνομαι μερικές φορές αμήχανος απέναντι στα επιχειρήματά τους.

Η ανθρώπινη φύση, λοιπόν. Ο Γκρέι θεωρεί ότι δεν έχει ουσιαστικές διαφορές από τη φύση των άλλων ζώων (τα οποία, εξάλλου, ο ΄Αγγλος διανοητής εκτιμά τα μάλα) και η πηγή της δυστυχίας του ανθρώπου- για την ακρίβεια, του δυτικού ανθρώπου- είναι η αυταπάτη του ότι είναι εντελώς διαφορετικός από αυτά: ότι οι πράξεις του είναι έλλογες, ότι έχει ελευθερία επιλογών, ότι δεν υπόκειται στην τύχη και τη μοίρα, ότι είναι ένα συμπαγές και συγκροτημένο υποκείμενο και όχι ένα σύμφυρμα από θραύσματα διαφορετικών «εαυτών» κ.λπ. ΄Αλλοι, παλιότεροι πολιτισμοί δεν είχαν τέτοιες φαντασιώσεις. Οι αρχαίοι ΄Ελληνες καταλάβαιναν πολύ καλά τον ρόλο της τύχης στα ανθρώπινα, δεν αναζητούσαν κάποιο νόημα στη ζωή και θεωρούσαν ύψιστο αγαθό την αταραξία, που επιτυγχάνεται με το ομολογουμένως τη φύσει ζην. Παρόμοια, για τους ταοϊστές η σωστή στάση ήταν να ζει κανείς σύμφωνα με τη φύση του και να ανταποκρίνεται επιδέξια στις εκάστοτε περιστάσεις, χωρίς να βάζει στον εαυτό του κάποιον ανώτερο σκοπό ή κάποιο ηθικό καθήκον.

Η μεγάλη πορεία απομάκρυνσης (αποξένωσης) από την ανθρώπινη φύση άρχισε, κατά τον Γκρέι, με τον χριστιανισμό, που εισήγαγε την πρωτόφαντη ιδέα ότι η Ιστορία έχει ένα νόημα και η ανθρωπότητα είναι προορισμένη να το εκπληρώσει. Δέσμευσε, έτσι, τους πιστούς του σ΄ ένα χιμαιρικό πρόγραμμα άσχετο με τις πραγματικές ανάγκες τους. Αλλά η ιλιγγιώδης και, μακροπρόθεσμα, ολέθρια επιτάχυνση αυτής της πορείας δόθηκε από τη νεωτερικότητα και τον Διαφωτισμό, με το ιδεολόγημα της νομοτελειακής και συνεχούς προόδου, την υποταγή του συναισθήματος και της διαίσθησης σ΄ έναν άτεγκτο ρασιοναλισμό, την εξαγγελία της απόλυτης κυριαρχίας στη φύση, την αναγωγή της επιστήμης και της τεχνολογίας σε καινούργια θρησκεία, την αναγόρευση της ανθρώπινης ευτυχίας σε πολιτικό πρόγραμμα. Οι ιδεολογίες της «απελευθέρωσης» από τη μια, της εκπλήρωσης του σχεδίου της «Θείας Πρόνοιας» από την άλλη, επικουρούμενες από μια ολοένα αποτελεσματικότερη τεχνολογία, οδήγησαν στις μαζικές δολοφονίες, τις γενοκτονίες και την καταστροφή του περιβάλλοντος που σημάδεψαν τον θρίαμβο της νεωτερικότητας, με αποκορύφωμα το αιματηρό όργιο του 20ου αιώνα και τον οικολογικό εφιάλτη των τελευταίων δεκαετιών.

Ο Γκρέι ασκεί ανελέητη κριτική σε σχεδόν όλους τους δυτικούς φιλοσόφους από τον Καρτέσιο και έπειτα, με τιμητικές εξαιρέσεις τον Χιουμ και κυρίως (πράγμα καθόλου παράξενο) τον Σοπενχάουερ. Τους κατηγορεί ότι δεν έκαναν άλλο από το να σκαρφίζονται πολύπλοκα και εξεζητημένα επιχειρήματα για να στηρίξουν συμβατικές πεποιθήσεις. ΄Οχι λίγες οι φορές οι επιμέρους θέσεις του, διατυπωμένες σαν επιγραμματικά παραδοξολογήματα, μας φαί νονται ακαταμάχητα πειστικές. Όπως όταν λέει ότι οι ρόλοι της επιστήμης και της θρησκείας στις μέρες μας έχουν αντιστραφεί: η επιστήμη, με τη μορφή βέβαια της τεχνολογίας, έχει γίνει το καταφύγιο από την αβεβαιότητα, καθώς υπόσχεται το θαύμα της απελευθέρωσης από κάθε φυσικό περιορισμό, αλλά και από τη σκέψη, ενώ η θρησκεία (στη Δύση, φαντάζομαι πως εννοεί) γίνεται ολοένα περισσότερο εστία αμφιβολίας. ΄Η όταν κάνει (και εξηγεί) την εκπληκτική παρατήρηση ότι ένα απολύτως συνειδητό ανθρώπινο ον, αποκομμένο από ασύνειδες συγκινήσεις και αντιλήψεις που δίνουν περιεχόμενο στη ζωή, δεν θα ήταν παρά ένα αυτόματο που θα ελεγχόταν από ένα άλλο ανθρώπινο ον. ΄Η όταν επισημαίνει ότι ο μεταμοντέρνος σχετικισμός, που αυτοπροβάλλεται ως ένα ανώτερο είδος μετριοπάθειας, είναι στην πραγματικότητα το χειρότερο είδος έπαρσης: οι μεταμοντερνιστές, αρνούμενοι ότι ο φυσικός κόσμος υπάρχει ανεξάρτητα από τις πεποιθήσεις μας γι΄ αυτόν, απορρίπτουν υπόρρητα κάθε όριο στις ανθρώπινες φιλοδοξίες. Ή, πάλι, όταν διαβλέπει ότι οι σημερινές κοινωνίες της διασκέδασης, στις οποίες ανακαλύπτονται όλο και πιο διαφορετικές μορφές παραβατικότητας ως αντίδοτο στην ανία, θα φτάσουν στο σημείο όπου, για να αποσοβηθεί ο κορεσμός, θα λανσαριστεί ως καινούργια παραβατική μόδα η... ηθική!

Είπαμε, ο Γκρέι είναι ένας πεσιμιστής, αλλά ένας νουνεχής πεσιμιστής με διαυγή σκέψη. Θεωρεί (και μάλλον έχει δίκιο) ότι ο Ψυχρός Πόλεμος ήταν «ένας οικογενειακός καβγάς μεταξύ δυτικών ιδεολογιών» και, παραπέμποντας στον συκοφαντημένο από τη μαρξιστική παράδοση Μάλθους, προφητεύει ότι οι τελείως διαφορετικοί πόλεμοι του 21ου αιώνα θα έχουν ως αιτία τη σπάνι σε φυσικούς πόρους. Σ΄ αυτό το τελευταίο, τουλάχιστον, δεν είναι μόνος.

Το συμπέρασμά του; Όπως θα περίμενε κανείς έπειτα από όσα προηγήθηκαν, δεν είναι καθόλου ευχάριστο. Ο Γκρέι μοιάζει βέβαιος ότι κάποια στιγμή η φύση θα προχωρήσει σε «αυτοκάθαρση» με την εξολόθρευση του ανθρώπινου είδους. Αλλά η πρότασή του για μια θετική και πρακτική στάση ζωής στις σημερινές συνθήκες είναι η εξής: να χρησιμοποιούμε πλήρως την επιστήμη και την τεχνολογία, χωρίς όμως την ψευδαίσθηση ότι θα μας κάνουν ελεύθερους, έλλογους ή ακόμα και πνευματικά υγιείς· να επιδιώκουμε την ειρήνη, χωρίς να ελπίζουμε σ΄ έναν κόσμο χωρίς πόλεμο· να αγαπάμε την ελευθερία, γνωρίζοντας ότι είναι ένα διάλειμμα μεταξύ αναρχίας και τυραννίας.

Μια τέτοια στάση μπορεί να είναι, και προσωπικά πιστεύω πως είναι, σοφή σε ιδιωτικό επίπεδο. Αλλά σε επίπεδο σύμπραξης με άλλους, δεν ξέρω. Το βιβλίο του Γκρέι, βέβαια, δεν είναι καμιά συστηματική πραγματεία. ΄Εχει μάλλον τον χαρακτήρα μιας σειράς ανεπτυγμένων αφορισμών, οργανωμένων χαλαρά γύρω από ένα κεντρικό θέμα, πράγμα που το κάνει απολαυστικό στην ανάγνωση, χάρη και στο λαμπρό ύφος του συγγραφέα (που αποδόθηκε πολύ ωραία στα ελληνικά από τον μεταφραστή). Διεκδικεί για τον εαυτό του το δικαίωμα της αντίφασης, την οποία θέλει να απαλείψει από τη ζωή των ανθρώπων. ΄Ετσι, η ανθρώπινη φύση δεν διαφέρει από αυτή των ζώων, αλλά... νά που διαφέρει, όπως μας λέει ο ίδιος ο Γκρέι αλλού: χαρακτηρίζεται από μια σύγκρουση ενστίκτων, όπου το αίσθημα της πλήξης ανταγωνίζεται την ανάγκη για ασφάλεια, η λαχτάρα της βίας αντιμάχεται την αγάπη της ειρήνης, ο πειρασμός της σκέψης αναμετριέται με τον φόβο των συνεπειών της. Ο Γκρέι, όπως και αρκετοί άλλοι δυτικοί φιλόσοφοι εδώ και περίπου έναν αιώνα, θεωρεί δύο χιλιάδες χρόνια ιστορίας του δυτικού πολιτισμού μια κολοσσιαία παρεκτροπή, μια ύβρι κατά της φυσικής τάξης πραγμάτων. Πέρα από το πόσο ορθολογικά ή δίκαια μπορεί να αποτιμηθεί ένας πολιτισμός με τέτοιους όρους, δεν χρειάζεται παρά μια μικρή μετατόπιση της έμφασης για να γίνει η ύβρις έφεση στην υπέρβαση, που είναι και αυτή μια από τις παράξενες τάσεις της ανθρώπινης φύσης.

Αν όμως η βαθύτερη στάση του Γκρέι είναι περισσότερο συναισθηματική παρά ορθολογική (και τι άλλο από συναισθηματική μπορεί να είναι μια βαθύτερη στάση;), πρέπει να την εκτιμήσουμε ακόμα και ως τέτοια. Όπως το δάκρυ καθαρίζει το μάτι, έτσι και η ολοφάνερη απόγνωση του Γκρέι για την ανθρώπινη ασχήμια που ανέδειξε ο 20ος αιώνας, με τον 21ο να συνεχίζει στα ίδια χνάρια, κάνει αυτόν τον στοχαστή να διακρίνει ορισμένες βασανιστικές αλήθειες και να αναζητά τρόπους συμφιλίωσης μαζί τους.


John Gray
ΑΧΥΡΕΝΙΑ ΣΚΥΛΙΑ
ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΖΩΑ
ΜΤΦ. ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΑΜΠΡΑΚΟΣ ΕΚΔ. ΟΚΤΩ, ΑΘΗΝΑ 2008 ΣΕΛ. 271, ΤΙΜΗ: 18 ΕΥΡΩ

ΝΕΑ 14-2-2009